Văn hóa hát Then của dân tộc Tày Nùng tại Việt Nam đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Trải qua một quãng thời gian dài, loại hình hát Then hiện nay vẫn còn tồn tại, được lưu giữ và phát triển. Không chỉ là với riêng dân tộc Tày Nùng mà ngay cả với người Kinh, họ cũng ngày càng thể hiện sự đam mê với bộ môn nghệ thuật này. Vậy văn hóa hát Then quả thực ẩn chứa điều gì thú vị? Chúng ta hãy cùng khám phá rõ hơn qua bài viết này nhé.
Nguồn gốc của hát Then
Then là hình thức sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng phổ biến ở các bản còn của người Tày và người Nùng ở vùng núi Đông Bắc. Then có nguồn gốc từ lâu đời. Trải qua hàng trăm năm tín ngưỡng này vẫn tồn tại và phát triển trong đời sống của cộng đồng các dân tộc Tày và Nùng ở Việt Nam. Người làm Then có thể là đàn ông hoặc đàn bà. Ở Lạng Sơn đàn ông làm Then người ta gọi là “Then Tậc”; đàn bà làm Then gọi là “Mè Then”. Cũng theo quan niệm người Tày, Then có nghĩa là “Trời”.
Những người làm Then là người có căn Then, bắt buộc họ phải làm nghề để phục vụ tổ nghề. Nếu người có căn Then mà không chịu làm; họ sẽ bị căn Then đày đọa về cả thể xác lẫn tinh thần. Nói về căn Then của mình, bà Then Hoàng Thị Kim Dung cho biết “Khi bị căn Then hành hạ, bà thường đi lung tung vào nhà người khác. Ra đường bà ngăn không cho ô tô đi. Người ta cho thứ gì bà cũng nghĩ là thuốc độc muốn hãm hại mình…”.
Cũng bị căn hành hạ, nhưng bà Then Nông Thị Cần người cùng xã lại có những biểu hiện khác. Ví dụ như “thường mặc quần áo rách rưới đi chợ, rồi bà mua hương về thắp cạnh đường, thắp lên bàn thờ tổ tiên rồi lẩm bẩm khấn…”. Người ta quan niệm, những người hành nghề Then là những người được tổ nghề lựa chọn. Họ là “quan dăm” (quan âm), chuyên hành nghề để cứu nhân độ thế.
Tín ngưỡng Then có nhiều nghi lễ đặc biệt
Tín ngưỡng Then có nhiều nghi lễ. Quy mô lễ tùy thuộc vào yêu cầu của gia chủ. Thầy Then sẽ thực hành nghi lễ đó để giúp gia chủ cầu bình an. Các loại nghi lễ của Then bao gồm: Then cầu an giải hạn thường diễn ra vào dịp đầu năm. Then nàng hang thường diễn ra vào dịp Trung thu. Then cúng mụ diễn ra vào dịp cúng đầy tháng. Then thôi tang, lẩu Then. Với riêng lẩu Then thì đây là nghi lễ lớn nhất của nhà Then…
Lẩu Then có nhiều loại. Ví dụ như lẩu Then khai quang, lẩu Then tăng sắc, lẩu Then khao quân, lẩu Then cáo lão. Một lễ Then, quân Then phải trải qua nhiều cung cửa để đi từ gia đình chủ lễ lên trình diễn Ngọc Hoàng: Thổ công, Thành hoàng, Táo quân, Tổ tiên, Pháp sư, cửa tướng, đường ve sầu, cửa do người làm Then không thành cai quản (khau khắc khau hai), cửa ông Khuông ông Khắc, vượt biển, chợ Tam quang, Ngọc hoàng…
Hát Then là nét đẹp văn hóa cần được giữ gìn
Với rất nhiều nghi thức như vậy, Then đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống của người Tày và Nùng ở Việt Nam. Theo PGS.TS Nguyễn Thị Yên, Viện Nghiên cứu Văn hóa “Trải qua nhiều bước thăng trầm, Then vẫn tồn tại trong đời sống văn hóa tinh thần của người Tày. Nó như một sự minh chứng cho sức mạnh trường tồn của tinh thần dân tộc, bản sắc dân tộc”.
Đề cập đến vai trò của Then trong đời sống của người Tày, Nùng (và cả người Thái), có người đã từng nói rằng, nếu thiếu Then miền núi cao phía Bắc của Tổ quốc sẽ thiếu đi một cái gì đó hết sức quan trọng, một cái gì đó dường như thuộc về phần hồn của rừng. Đầu năm 2017 Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du Lịch đã thay mặt Chính phủ ký hồ sơ “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” trình UNESCO xem xét đưa vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Tại Phiên họp ngày 12/12/2019 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) diễn ra tại Bogotá, Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
