Ai đã một lần đặt chân đến vùng Kinh Bắc, mảnh đất Bắc Ninh chắc hẳn đều trầm trồ trước vẻ đẹp của vùng đất này, nơi hội tụ của kho tàng văn hóa dân tộc với nhiều công trình văn hóa nghệ thuật đặc sắc. Nhắc đến Bắc Ninh, du khách không chỉ được thưởng thức những món ăn đặc sản bình dị của vùng quê, mà còn được thưởng thức những nét độc đáo của dân ca quan họ trong làn điệu quan họ mượt mà, đằm thắm. Từ xa xưa, dân ca quan họ đã là món ăn tinh thần, là nét văn hóa đẹp của người Kinh Bắc. Đây là những làn điệu dân ca đặc sắc của vùng đất Bắc Bộ – một thể loại dân ca giàu làn điệu nhất trong kho tàng âm nhạc dân gian Việt Nam.
Nét độc đáo của quan họ Bắc Ninh
Quan họ Bắc Ninh là những làn điệu dân ca của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Tập trung chủ yếu ở vùng Kinh Bắc (Bắc Ninh và Bắc Giang). Đây là môn nghệ thuật được hợp thành bởi nhiều yếu tố như âm nhạc, lời ca, phục trang, lễ hội… với một lối hát giao duyên dân dã; thể hiện mối quan hệ gắn bó tình nghĩa giữa những “liền anh”, “liền chị” hát quan họ. Đây là nét văn hóa tiêu biểu của người dân vùng Kinh Bắc.
Nét độc đáo của Quan họ Bắc Ninh chính là ở sự hoà quyện tuyệt diệu giữa giai điệu và lời ca; giữa trang phục truyền thống độc đáo gắn với cách ứng xử văn hóa của các liền anh, liền chị. Trang phục quan họ không chỉ thể hiện tính nghệ thuật thẩm mỹ, là hình thức bên ngoài. Nó còn bao hàm cả chiều sâu văn hóa của người Quan họ – Bắc Ninh. Quan họ mang trong câu hát nhiều phong tục, tập quán, tín ngưỡng đặc sắc. Nên đã trở thành một “đặc sản văn hóa” luôn thu hút và gây ấn tượng mạnh ở nơi đây.
Thể loại dân ca sở hữu giai điệu phong phú nhất
Quan họ là thể loại dân ca phong phú nhất về mặt giai điệu trong kho tàng dân ca Việt Nam. Và được lưu truyền từ đời này sang đời khác qua phương thức truyền khẩu. Hát quan họ là hình thức hát đối đáp giữa “bọn nam” và “bọn nữ”. Một “bọn nữ” của làng này hát với một “bọn nam” của làng kia với một bài hát cùng giai điệu, khác về ca từ và đối giọng. Dân ca quan họ có 213 giọng khác nhau, với hơn 400 bài ca.
Quan họ Bắc Ninh tồn tại trong một môi trường văn hóa với những tập quán xã hội riêng. Đầu tiên là tập quán “kết chạ” giữa các làng quan họ (tục kết bạn quan họ). Mỗi “bọn” quan họ của một làng đều kết bạn với một “bọn” quan họ ở làng khác. Theo nguyên tắc quan họ nam kết bạn với quan họ nữ và ngược lại. Với các làng đã “kết chạ”, trai gái trong các “bọn” quan họ đã kết bạn không được cưới nhau.
Tục “ngủ bọn” của quan họ Bắc Ninh
Một điểm đặc biệt của quan họ Bắc Ninh trong việc truyền dạy là tục “ngủ bọn”. Sau một ngày lao động, “bọn” quan họ, nhất là thiếu niên nam, nữ từ 9 đến 17 tuổi; thường rủ nhau “ngủ bọn” ở nhà ông/bà Trùm để tập nói năng, ứng xử, giao tiếp, học câu, luyện giọng. Và nhất là phải biết bẻ giọng, ứng đối kịp thời. Yêu cầu đặt ra với tục “ngủ bọn” là “liền anh” và “liền chị” phải ghép đôi. Và luyện sao cho từng đôi một thật hợp giọng nhau để đi hát.
Trong quan họ, trang phục của “liền chị” gồm nón ba tầm hoặc nón thúng quai thao, khăn vấn và khăn mỏ quạ, yếm, áo, váy, thắt lưng, dép. Trang phục của “liền anh” gồm khăn xếp, ô lục soạn, áo cánh bên trong và áo dài 5 thân bên ngoài, quần, dép. Năm 2009, UNESCO đã công nhận quan họ Bắc Ninh là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Phạm vi công nhận chính thức gồm có 49 làng quan họ. Tỉnh Bắc Giang có 5 làng; tỉnh Bắc Ninh có 44 làng.
